KISHAZI KATIKA KISWAHILI

1.      KISHAZI

Ni aina ya tungo ambayo huwa na kitenzi ndani yake, kitenzi hicho kinaweza kikawa kinakamilisha maana au kisiwe kinajikamilisha kimaana. Kitenzi ambacho huwa kinakamilisha maana huwa ni kitenzi kikuu (T), na kile kisichokuwa kinatoa taarifa kamili huwa ni kitenzi kisaidizi (TS). Kwa mujibu huo tunapata aina mbili za kishazi yaani kishazi huru na kishazi tegemezi.

A.    Kishazi huru (K/Hr)

Aina hii ya kishazi huwa na tabia ya kutoa taarifa ambayo huwa ni kamili katika tungo, hubeba kitenzi kikuu au kishirikishi ndani yake. Kishazi hiki huwa hakihitaji maelezo ya ziada ili kukamilisha maana au taarifa kusudiwa na pia huweza kujitegemea kama sentensi kamili na huwa na muundo wa kiima na kiarifu.

Mfano; Mtoto / anacheza mpira

                  K                     A

            Mwanafunzi / anasoma kitabu

                  K                     A

            Mwanaume / anakufahamu

                  K                     A

           Mwanafunzi /. ni mpole

                  K                     A

B. Kishazi tegemezi (K/ Tg)

Aina hii ya kishazi huwa haitoi taarifa iliyokamili badala yake hutegemea kishazi huru ili kukamilisha taarifa iliyokusudiwa na msemaji. Kishazi hiki hutawaliwa na kitenzi kisaidizi. Kishazi tegemezi kwa upekee wake hakiwezi kutoa taarifa iliyokusudiwa. Vishazi tegemezi hushuka hadhi na kuwa na hadhi ya kikundi cha maneno (kirai).

Mfano;      Mtoto unayemjua

                  Mwanafunzi anayesoma

                  Mahali alipoingia

                  Mama alipomchapa

                  Kaka aliporudi

Vishazi hivyo hapo juu havitoi taarifa iliyokamili ila tunapoviweka pamoja na vishazi huru taarifa iliyokusudiwa hukamilika. Tazama hapa chini:-

Mfano;       Mtoto unayemjua ameondoka

                  Mwanafunzi anayesoma atafaulu

                  Mahali alipoingia ni pachafu

                  Mama alipomchapa aliondoka

                  Kaka aliporudi alinifurahisha

Sifa za kishazi tegemezi

                    i.            Hakikamilishi taarifa pasipokuwepo na kishazi huru

Mfano;       Mtoto anayecheza mpira ameumia

                  Mvulana aliyefaulu mtihani amefurahi

                  Mama alipomkaribisha aliingia ndani

                  ii.            Kinaweza kuondolewa katika tungo bila kuathiri taarifa kusudiwa.

Mfano;      mtoto aliyeugua amepona

                  Mtoto amepona

                  Mama uliyemsalimia pale ameondoka jana.

                  Mama ameondoka jana

                iii.            Hutambulishwa na vitambulishi vya urejeshi vinavyopachikwa katika vitenzi.

Mfano; Anayesoma, Alichookota, Uliokatika, Iliyoibiwa, Alipoingia n.k.

                iv.            Vilevile kashazi tegemezi hutambulishwa na viunganishi tegemezi kwamba, ili, ili kwamba, kwa sababu, mzizi wa amba na kiambishi cha masharti.

Mfano;       Mama alisema kwamba motto ameumia

                  Mvulana ambaye ni kaka yangu amerejea nyumbani

                  Akijua atanichapa

            Vishazi tegemezi vipo vya aina mbili kutokana na majukumu yake kimuundo

A.    Kishazi tegemezi kivumishi (bV)

Kishazi tegemezi kivumishi hufanya kazi ya kuvumisha nomino katika tungo.

      Mfano;            Baba anayenijali

                              Mbwa aliyepotea

                              Mwanafunzi aliyefariki

                              Uliyemuona pale

                              Aliyempenda sana

B.     Kishazi tegemezi kielezi (bE)

 Kishazi hiki hufanya kazi ya kueleza tendo katika tungo na hujitokeza kueleza dhima tofauti tofauti kama ifuatavyo:-

ü  Kueleza mahali tendo linapofanyika. Mfano; Alipoingia (mahali dhahiri), Alimochungulia (ndani ya kitu Fulani), Alikoelekea (mahali pasipo dhahiri)

ü  Kueleza wakati wa tendo. Mfano; Tulipotoka, Alipomchapa, Walipomsema n.k.

ü  Kueleza masharti katika tendo. Mfano; Akirudi, Angekuja, Angelimpiga, Angalijua n.k.

ü  Kueleza namna tendo linavyofanyika. Mfano; Alivyoimba, Walivyopendeza, Tulivyomsifu.

ü  Kueleza kasoro katika kukamilisha tendo. Mfano; Ingawa amesoma, Licha ya kufaulu, Japokua amependekezwa.

ü  Kueleza sababu ya kufanyika kwa tendo. Mfano; Kwa sababu alipendeza, Kwa kuwa hujafaulu, Kwa vile umenisomesha.